zakres z gimnazjum; świadomość językowa 2

Przecinek stawiamy w zdaniach:

*wynikowych

*przeciwstawnych

Przecinka nie stawiamy w zdaniach:
*łącznych

*rozłącznych

ŚREDNIK

*Średnik stawiamy w celu oddzielenia samodzielnych części wypowiedzenia, w miejscach, w których oddzielenie kropką byłoby zbyt silne, a oddzielenie przecinkiem niewystarczające (średnik często stosuje się przy wymienianiu w podpunktach, w definicjach encyklopedycznych).

*Średnik należy umieścić również w zdaniach zawierających rozbudowane wyliczenia, w których wielokrotnie użyto przecinków

*Średnik używany jest najczęściej w rozbudowanych wypowiedzeniach złożonych  

W stronie biernej podmiot jest odbiorcą czynności. (List jest pisany przez Olę)
W stronie czynnej podmiot jest wykonawcą czynności. (Ola robi kanapkę)

Forma osobowa –>  imiesłów

np. Ola szła i wesoło śpiewała. → Ola szła wesoło śpiewając.

Mowa zależna – przytoczenie czyjejś wypowiedzi nie dosłownie, lecz w postaci zdania podrzędnego dopełnieniowego, najczęściej połączonego ze zdaniem nadrzędnym spójnikami: „że” „żeby” lub partykułą „czy”

Mowa niezależna – dosłowne przytoczenie czyjejś wypowiedzi. Wypowiedź ta zachowuje własną formę gramatyczną i nie jest zależna składniowo od zdania do którego zostaje włączona

 Partykuły – nieodmienne części mowy, które wzmacniają znaczenie wyrazów i zdań (-no, -że, itp.) oraz modyfikują znaczenia wyrazów i wypowiedzeń.

Rodzaje partykuł:

• mnożna: razy
• ograniczająca: tylko
  
• przecząca: nie, ani (Ani mi się śni!)
  
• przypuszczająca: by, chyba
  
• pytająca: czy, -li (Znaszli ten kraj? Czy muszę to robić?)
  
• rozkazująca: niech, niechaj
  
• twierdząca: tak
  
• wątpiąca: bodaj
  
• akcentująca: się (Pisze się)
  
• wzmacniająca: -że, -żeż, no, -ż (Chodź no! Mówże!)
  
• życząca: oby (Oby się tak stało!)
  

Wykrzykniki – nieodmienne części mowy, które:

*wyrażają uczucia, wrażenia mówiącego

*zwracają uwagę, przywołują

*mają wywołać czyjąś reakcję

*naśladują dźwięki otaczającego świata

Za pomocą wołacza mówca zwraca się do odbiorców w celu nawiązania kontaktu z nimi.

Odmiana rzeczownika – rzeczownik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje:

I przypadki

*mianownik – kto? Co?

*dopełniacz – kogo? Czego? (nie ma)

*celownik – komu? Czemu? (się przyglądam)
*biernik – kogo? Co? (widzę)
*narzędnik – z kim? Z czym? (idę)
*miejscownik – o kim? O czym? (mówię)

*wołacz – o!

II liczba

*pojedyncza

*mnoga

III rodzaj

-liczba pojedyncza

*męski
*żeński

*nijaki

-liczba mnoga

*męskoosobowy

*niemęskoosobowy

Wyjątki

1)Niektóre rzeczowniki występują tylko w liczbie pojedynczej (np.miłość, społeczeństwo, radość, dodawanie) a niektóre tylko w mnogiej (np.drzwi, spodnie, sanie)

2)Niektóre rzeczowniki się nie odmieniają (np.alibi, jury, menu, salami, graffiti)

3)Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -um odmieniają się tylko w liczbie mnogiej

4)Rzeczowniki zakończone na -anin mają w liczbie mnogiej temat krótszy o cząstkę -in

5)Rzeczowniki „oko” „ucho” mają dwie formy liczby mnogiej w zależności od znaczenia

6)Rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na „ę” w liczbie pojedynczej – temat rozszerza się o cząstkę 

„-ęc” a w liczbie mnogiej „-ęt”

Czasowniki

*Formy osobowe - odmieniające się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby i strony. Mogą być dokonane lub niedokonane oraz przechodnie lub nieprzechodnie.

*Formy nieosobowe

-odmienne -imiesłowy przymiotnikowe - przez przypadki, liczby i rodzaje

-nieodmienne - bezokoliczniki, imiesłowy przysłówkowe i formy zakończone na -no, -to

Osoby:

1 - ja, my
2 - ty, wy
3 - on/ona/ono, oni/one

Czasy:
*przeszły
*teraźniejszy
*przyszły



Tryby:
*orzekający
*przypuszczający
*rozkazujący

Przymiotniki – tak samo jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje

Liczebniki -

1)główne (np. sześć) – odmieniają się przez przypadki i rodzaje

2)zbiorowe (np. sześcioro) - odmieniają się przez przypadki

3)porządkowe (np. szósty) - odmieniają się przez przypadki, rodzaje, liczby

4)ułamkowe (np. trzy czwarte) - odmieniają się przez przypadki i rodzaje

5)nieokreślone (np. kilka) - odmieniają się przez przypadki i rodzaje

Zaimki - odmiana zaimka zależy od tego, którą część mowy on zastępuje

*rzeczowne – przez przypadki

*przymiotne – przez przypadki, liczby i rodzaje

*liczebne – przez przypadki i rodzaje

*przysłowne – nieodmienne

Związek zgody – zależność między powiązanymi elementami zdania wymagająca, aby jeden miał taką samą formę jak drugi. (przykład - przy odmianie przez przypadki, oba wyrazy zmieniają swoją formę, czyli jeden dostosowuje się do drugiego; zielony kubek → narzędnik – z zielonym kubkiem)

Związek rządu - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezależnie od formy drugiego.

Związek rządu zachodzi w przypadkach:

• czasownik + dopełnienie (np. oglądał film)
  
• rzeczownik + wyrażenie przyimkowe (np. kubek w paski → dopełniacz – kubka w paski)
  
• rzeczownik + rzeczownik (drugi rzeczownik nie w mianowniku/wołaczu) (np. stos gazet → miejscownik – o stosie gazet)